Het verlies van zeer bruikbare klankkleuren

Forgotten colors bij Entornos is de titel van een concert op dinsdag 23 april bij Adams Musical Instruments in Ittervoort. De Belgische musici Tim de Maeseneer (alto) en Thibaut De Bondt (bariton) spelen met begeleiding van Dorenda Notermans (piano) muziek van Bartok, Gershwin, Bruch, Graham, Bex en Appermont. Met dit concert in de kantlijn van de dirigentencursus Entornos wil initiatiefnemer Alex Schillings een discussie over de toepassing van baritons en cornetten in de fanfarebezetting aanwakkeren. In dit artikel licht hij zijn visie toe.

TEKST: ALEX SCHILLINGS – FOTO’S: AANLEVERING

Het repertoire voor fanfareorkest heeft sinds de introductie van de Concertafdeling in 1985 een enorme vlucht genomen. Een van onze muzikale helden, Henk Badings, gaf onder andere met zijn Images (1983) en zijn Sagas (1985) aan dat deze orkestvorm klaar was voor een enorme verruiming van het klankleurenpalet. Images met zijn tot dan toe onbekende effecten als de aleatoriek en Sagas, met uitbreiding van het klarinettenkwartet. Sindsdien is er veel gebeurd. Een zeer positieve ontwikkeling!

KLANKKLEUREN
Nieuwe en bekende componisten bleken meerdere klankkleuren te realiseren dan het traditionele fanfareorkest tot eind jaren zeventig rijk was. Met uitzondering van Lieshout en zijn Molens van Henk Badings en Triptiek voor fanfare van Louis Toebosch. Men zocht en zocht! Meer slagwerk, uitbreiding van het saxofoonregister, aanwezigheid van de estrompet/cornet en soms zelfs de sopraninosax en de piccolotrompet. De (Franse) hoorn deed zijn definitieve intrede. De ventieltrombone werd langzamerhand een uitzondering. Louis Toebosch schreef in 1985 om meerdere redenen (zie de titel) zijn uitzonderlijke partituur ’16 – ’85.

IMPULS
De verruiming van het repertoire was/is voor deze ‘Beneluxe’ orkestvorm, die voor uitgevers vanwege het geringe afzetgebied maar zeer beperkt interessant was/is, een enorme positieve impuls. Hardy Mertens kwam met nieuwe ideeën waaronder de compositie Ritual voor fanfareorkest met spreekstem. Wat te denken van het zeer interessante werk Transformations During a Man’s Life van de Limburgse componist Jef Penders.

INPERKEN
Een aspect zal ik nooit begrijpen. Dat is het inperken van de klankkleuren van het kleinkoperregister en het tenorregister. In vele partituren van toonaangevende en veelvuldig gelauwerde componisten staan in de partituren namen als cornet en bariton en euphonium. Het laten verdwijnen van de echte bariton vind ik een enorm verlies. De overdadige aanwezigheid van vele euphonia is voor mij een raadsel. Dat dirigenten dat in hun klankvoorstelling meenemen en accepteren is meer regel dan uitzondering.

VERSMELTING
Een euphonium is een geweldig instrument en een enorme verrijking. Echter de echte versmelting van euphonia met de hoorns (Franse hoorns) zal te allen tijde uitblijven. Het instrument is te groot en zal, zeker bij minder flexibelere spelers, te dominant en te zuigend aanwezig zijn. De bariton is op die plaats de oplossing om een uitstekende versmelting te realiseren met de hoorns, met het saxofoonregister en het bugelregister. De veel smallere klank van de echte bariton is een absolute verrijking van het tenorregister. Het is uiteraard inmiddels duidelijk dat maar weinigen deze mening zijn toebedeeld hier daadwerkelijk op in te gaan. Hun motto is dan ook: ‘Hoe groter, hoe breder de klank, hoe beter en dus hoe mooier’. Ieder zijn smaak!
Natuurlijk is de opbouw van de klank van een orkest deels smaak gebonden. Het samenstellen van de klank van een orkest op basis van pragmatische redenen gaat aan mij voorbij. De jeugdopleiding kan hier, bij de samenstelling van de genoemde twee registers, makkelijk op anticiperen. Het is het willen zien en horen van de verrijking van het kleurenpalet van het fanfareorkest.

NOODZAAK
Sinds 1913, toen er in Engeland Labout and Love de standaard werd voor de orkestvorm brassband zijn er, behoudens enkele minder geslaagde experimenten, weinigen die deze orkestvorm hebben willen veranderen en/of willen ontdoen van klankkleurbepalende instrumenten.
Het muzikale management/het artistieke beleid van vele fanfareorkesten ziet geen noodzaak om de bariton en cornet te bezetten. Vaak wordt dit pleidooi afgedaan met de inhoudsloze opmerking: ‘om pragmatische redenen zien wij af van het bezetten van deze instrumenten’.
Laatst was ik te gast bij een fanfareorkest met maar liefst zeven euphonia. Tel uit je winst! Het beluisteren van een fanfareorkest met zo’n ondoorzichtig troebel tenorregister valt mij zwaar. Ik begrijp deze keuzes niet.

VASTE PLEK
Een vraag aan alle componisten en dirigenten nog een keer (of vaker) na te denken of de bariton niet een vaste plek kan/moet krijgen in het fanfareorkest. De bariton heeft zoveel meer mogelijkheden dan de euphonia. Wat te denken van: versmelten met de hoorns, met de bugels, met de alt- en tenorsaxofoons of met de trombones. Bij het laten versmelten van de klankkleuren op basis van analyse, stijlkennis en/of smaak de ene klankkleur te prefereren boven de anderen kunnen dirigenten zeer creatief te werk gaan. Ik garandeer iedereen een enorme verruiming van de mogelijkheden. Het is een boeiende en bovenal muzikale en artistieke bezigheid die het fanfareorkest ten goede komt.

RAADSEL
Wat de bariton is voor het tenorregister, is de cornet voor het kleinkoperregister. Zeker in deze is ook het kleinkoperregister aan een opknapbeurt toe. Waarom alle stemmen op trompetten worden gespeeld is mij een raadsel. Een serieuze componist maakt ook in dit register de afweging: of ik schrijf een motief voor trompet(ten) of voor cornet(ten).
Tot in het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw was het meervoudig bezetten van het cornetregister in werken voor windband/harmonieorkest meer regel dan uitzondering. Alfred Reed draaide het om en schreef 3-stemmig trompet en 2-stemmig cornet. Als je zijn instrumentaties bekijkt, is dat te allen tijde bewust gekozen met vele mogelijkheden van versmeltingen van kleuren. De cornetstemmen op trompetten spelen is (en daar komt dat woord weer) pragmatisch te noemen maar doet te kort aan de composities.

Forgotten colors bij Entornos door Tim de Maeseneer (alto), Thibaut De Bondt (bariton) en Dorenda Notermans (piano) | dinsdag 23 april, 20.00 uur | Adams Musical Instruments Ittervoort | kaarten à 7,50 euro alleen verkrijgbaar aan de kassa

Foto: Tim de Maeseneer is een van de solisten tijdens Forgotten colors bij Entornos.

Gepubliceerd: 15 jul 2024 - 12:24
Laatste update: 15 jul 2024 - 12:26

Posters